Chuyện xe đạp (kỳ 6)

Bọn trẻ, thanh thiếu niên bây giờ được “đội ta lớn lên cùng đất nước”, hưởng những thành quả của cuộc sống đổi thay theo thời gian (chậm so với ở nhiều nước khác cùng xuất phát điểm) nên hầu như không có mấy kiến thức về xe đạp. Cũng phải thôi, chả nhẽ bắt chúng chịu mãi phận nghèo khó như cha anh chúng. Kể những gì liên quan tới loại “xe của một thời” này, phần để mua vui, phần cho con cháu ngậm ngùi biết cha mẹ ông bà chúng đã đoạn trường như thế nào.

Như nhà cháu đã biên hầu các vị, chiếc xe đạp những năm 80 trở về trước là thứ tài sản giá trị nhất của nhiều gia đình, có nhẽ chỉ sau căn nhà. Quê tôi nông thôn nông dân, rất nhiều nhà mãi tới thập niên 90 mới sắm được xe đạp, có cái để đi lại, đi làm, cho con học trường xa đỡ vất vả. Quý lắm. Hồi thập niên 80 người ta chen nhau đi tìm đường cứu nước cứu nhà, bằng cách sang Tây xã hội chủ nghĩa như Liên Xô, Tiệp Khắc, Đức, Bun làm thuê, gọi màu mỡ riêu cua là hợp tác lao động. Trong dân gian truyền nhau câu vè “Có vợ mà để đi tây/Như xe không khóa bỏ ngay bờ hồ”, chẳng khác gì mời cụ xơi. Bờ hồ Gươm khi ấy là ổ trộm cắp, người ta bảo nhau mỗi mét vuông phải vài đứa. Mất xe đạp là đại hạn. Vợ cho đi tây và xe không khóa để bờ hồ na ná nhau.

Xe đạp ở miền Bắc giống như… cuốn từ điển tiếng Pháp. Các bộ phận, phụ tùng của xe đều được gọi bằng tiếng tây, chẳng hạn ghi đông, xích, líp, gác đờ bu, gác đờ xen, gác ba ga, cổ phốt, đinh ca vét, săm, lốp… nghe sang trọng, rất bác học. Thời đó người ta truyền tai nhau chuyện một ông cán bộ trong lý lịch mục ngoại ngữ khai biết tiếng Pháp, khi kiểm tra trình độ, ông ta tuôn một hơi gác đờ bu, gác đờ xen, ghi đông…, giám khảo liền cho qua. Khi tôi vào Nam, một trong những điều rất thiện cảm là thấy trong này đã Việt hóa các bộ phận của chiếc xe đạp bằng từ rất nôm na, sát hợp, giản dị, dễ thương, ví dụ tay lái, chắn bùn, niềng, vỏ, ruột… Người nam giỏi ngoại ngữ hơn người bắc nhưng lại rất có ý thức dùng tiếng Việt, trân trọng tiếng Việt. Về khoản này, thấy người nam hơn. Đó là sự thực.

Những năm bao cấp, nhiều chiếc xe bị hỏng, không có phụ tùng thay, nhất là gác đờ bu, gác ba ga, được đặt tên xe cởi truồng. Bọn thanh niên nhại lời bài hát “Tôi người lái xe” của nhạc sĩ An Chung (ca sĩ Quốc Hương hát bài này cực hay) thành “Xe tôi không chuông không phanh không gác đờ bu vẫn lai cô em trên đường phố đông, một hồi còi tít lên inh tai, rồi lù lù thấy ông quan hai, anh vẫn lờ đi xông vào đám đông”.

Chở nhau bằng xe đạp, ngoài Bắc gọi là lai nhau, nhiều nơi là đèo nhau. Thấy bạn đi bộ, đứa có xe bảo ra đây tao lai, ra đây tao đèo. Cách lai/đèo chở nhau bằng xe đạp ở hai miền cũng rất khác. Ngoài Bắc thì người chở gò lưng đạp một đoạn, người kia hổn hển chạy theo lấy đà phốc lên gác ba ga, ngồi quay sang một bên, phụ nữ hay cụ già được chở đều vậy. Còn trong Nam, tài xế trên yên chờ sẵn, đợi người phía sau ngồi ngang hai chân hai bên chắc chắn đã rồi mới đạp đi. Sau 1975, có lẽ cách đèo/lai/chở của miền Nam ưu việt nên cả nước quy về một kiểu Nam. Ông thầy Vy bạn tôi gọi là cuộc giải phóng ngược. (còn tiếp)

Nguyễn Thông