Một dịch phẩm mắc nhiều sai sót vẫn được giải Sách hay 2020 (kỳ 2)

 Ví dụ 2:

Tiếng Anh: And insofar as all human “knowledge” is developed, transmitted and maintained in social situations, the sociology of knowledge must seek to understand the processes by which this is done in such a way that a taken-for-granted “reality” congeals for the man in the street. (p. 3)

Tiếng Việt: Và trong chừng mực mà toàn bộ “kiến thức” của con người được phát triển, chuyển giao và bảo tồn trong các hoàn cảnh xã hội, thì môn xã hội học nhận thức phải tìm cách hiểu được các tiến trình diễn ra điều này như thế nào khiến cho một “thực tại” được-coi-là-đương-nhiên trở nên lắng đọng chắc nịch dưới mắt người bình thường. (tr. 10)

Nhận xét:  - Ông Quang chuyển ngữ “sociology of knowledge” là “xã hội học nhận thức”, nhưng cách dịch này dễ gây tranh cãi. Vì đây là tên gọi của cả một bộ môn, một chuyên ngành, nên tôi sẽ dành một bài riêng để chỉ ra sai lầm trong cách dịch của ông. Tôi tạm thời giữ nguyên cách dịch của ông trong lúc này, nhưng đặt trong ngoặc kép.

- Động từ “congeal” không hề mang nghĩa “trở nên lắng đọng chắc nịch” như đã dịch, mà là “đông lại, đóng băng” (Viện ngôn ngữ học, 1992: 330).

Gợi ý đọc: Và trong chừng mực mà toàn bộ “kiến thức” của con người được phát triển, chuyển giao và bảo tồn trong các hoàn cảnh xã hội, thì môn “xã hội học nhận thức” phải tìm cách hiểu được các quá trình diễn ra điều này như thế nào khiến cho một “thực tại” được-coi-là-đương-nhiên trở nên đông cứng đối với người bình dân. 

Ví dụ 3:

Tiếng Anh: While the new discipline was subsequently introduced into the sociological context proper, particularly in the English-speaking world, it continued to be marked by the problems of the particular intellectual situation from which it arose. (p. 4)

Tiếng Việt: Khi mà bộ môn mới mẻ này sau đó được du nhập vào trong chính bối cảnh xã hội học, đặc biệt là trong nền xã hội học của thế giới nói tiếng Anh, nó tiếp tục mang dấu ấn của những vấn đề thuộc về hoàn cảnh tư tưởng đặc thù mà từ đó nó ra đời. (tr. 11)

Nhận xét: - Từ điển Anh – Việt giải nghĩa liên từ “while” là “trong lúc, trong khi, đang khi, đang lúc” (Viện ngôn ngữ học, 1992: 1922). Nhưng theo Từ điển Oxford (Thompson, 1995: 1596) “while” có nhiều nghĩa khác nữa: không chỉ “trong khi”, mà còn hàm ý “in spite of the fact that; although” (mặc dù). Vấn đề là nên chọn nghĩa nào. Chọn dịch thành “khi mà” như đã làm thì không nói lên quan hệ giữa hai vế, do đó không đáng lưu tâm. Nên dịch là “tuy” hay “mặc dù” mới lột tả đúng ý tác giả, vì đây là câu có kết cấu hai vế nhằm nhấn mạnh sự khác biệt, thậm chí tương phản giữa hai vế đó (“tuy… nhưng…”; “mặc dù … nhưng…”).

-“proper” trong câu này không nghĩa là “chính” như đã dịch, mà là “đích thực”. Lý do vì đoạn văn này nói tới hai bối cảnh ra đời của bộ môn (lúc đầu từ triết học, sau được nhập vào xã hội học), và như vậy nếu chọn dịch “đích thực” thì đúng và thích hợp hơn.

- Trong nguyên ngữ không hề có cụm từ “nền xã hội học của”, nhưng người dịch đã tự tiện thêm vào.     

Gợi ý đọc: Mặc dù bộ môn mới mẻ này sau đó được du nhập vào trong bối cảnh xã hội học đích thực, đặc biệt trong thế giới nói tiếng Anh, nó vẫn tiếp tục mang dấu ấn của những vấn đề thuộc về hoàn cảnh tư tưởng đặc thù mà từ đó nó ra đời.   

Ví dụ 4:

Tiếng Anh: If this interpretation is correct, the sociology of knowledge takes up a problem originally posited by historical scholarship – in a narrower focus, to be sure, but with an interest in essentially the same questions. (p. 5)    

Tiếng Việt: Nếu cách lý giải này là đúng, thì môn xã hội học nhận thức quả là đã tiếp nhận một vấn đề vốn lúc đầu từng được giới nghiên cứu sử học đặt ra – dĩ nhiên với một chủ điểm hẹp hơn, nhưng về cơ bản là quan tâm đến cùng những câu hỏi như nhau. (tr. 12)

Nhận xét: “Focus” không hề mang nghĩa “chủ điểm” như đã dịch sai, mà là “tiêu điểm”, “trung tâm”, “điểm trọng tâm” (Viện ngôn ngữ học, 1992: 640).

Gợi ý đọc: Nếu cách lý giải này là đúng, thì môn “xã hội học nhận thức” quả là đã tiếp nhận một vấn đề vốn lúc đầu từng được giới nghiên cứu sử học đặt ra – dĩ nhiên với một tiêu điểm hẹp hơn, nhưng về cơ bản là quan tâm đến cùng những câu hỏi như nhau.

Ví dụ 5:

Tiếng Anh: Nietzschean ideas were less explicitly continued in the sociology of knowledge, but they belong very much to its general intellectual background and to the “mood” within which it arose. (p. 7)

Tiếng Việt: Các ý tưởng của Nietzsche đã không tiếp tục dòng suy nghĩ xã hội học nhận thức một cách rõ ràng, nhưng chúng vẫn chủ yếu nằm trong bối cảnh tư tưởng chung của dòng suy nghĩ này và vào “tâm trạng” mà trong đó nó nảy sinh. (tr. 15)

Nhận xét:  Ví dụ này mắc những lỗi sai cơ bản, nhưng sau nhiều lần trao đổi ý kiến, cho tới nay ông Trần Hữu Quang vẫn nhất định không nhận sai, mà tìm cách bào chữa. Bởi thế tôi thấy cần vạch rõ tỉ mỉ các lỗi như sau. 

Câu này gồm hai mệnh đề, và chỉ trong mệnh đề đầu tiên - từ đầu câu đến hết dấu phảy (Nietzschean …sociology of knowledge) - đã có bốn chỗ dịch sai.

Thứ nhất, trong nguyên ngữ, mệnh đề này và cả câu đều mang tính khẳng định, chứ không phải phủ định. Cụm từ “less explicitly” về mặt ngữ pháp là hình thức so sánh của trạng từ, và nó nghĩa là “ít rõ ràng (rõ rệt, rõ nét) hơn”. Xin nhắc lại: nghĩa của nó là “một cách có rõ ràng (có rõ rệt, có rõ nét), nhưng ít hơn, kém hơn”, chứ hoàn toàn không phải “không … một cách rõ ràng” như ông Quang đã hiểu sai. Câu trên không mang bất cứ yếu tố nào làm căn cứ để dịch là “không”. Ông đã hiểu ngược ý nguyên ngữ và tự đưa từ “không” vào câu này một cách vô căn cứ, biến nó thành câu phủ định: các ý tưởng (…) đã không tiếp tục (…) một cách rõ ràng (…). Đây là ví dụ đầu tiên về dịch phản nghĩa.

Thứ hai, các tác giả dùng dạng câu thụ động “các ý tưởng (….) được tiếp tục (…)”. Nhưng nó đã bị ông Quang chuyển thành dạng chủ động, song làm sai hẳn nghĩa (chứ không phải để ý nghĩa trở nên dể hiểu hơn), và dẫn tới sai ngữ pháp ở cụm từ tiếp theo. Đó là lỗi sai thứ ba dưới đây.

Thứ ba, cụm từ “in sociology of knowledge” vốn giữ vai trò trạng ngữ chỉ nơi chốn trong tiếng Anh thì ông Quang lại ngộ nhận nó là đối tượng trực tiếp của “tiếp tục”, và dịch sai nó thành bổ ngữ: “các ý tưởng … đã không tiếp tục dòng suy nghĩ xã hội học nhận thức…”.

Thứ tư, ông Quang còn tự tiện thêm vào cụm từ “dòng suy nghĩ” mà nguyên ngữ không có.

Tóm lại, mệnh đề đầu tiên của câu thứ nhất vừa bị dịch phản nghĩa vừa sai ngữ pháp. Hậu quả là dịch trái hẳn ý tác giả. Lẽ ra cần dịch đúng nghĩa là “các ý tưởng…đã được tiếp tục một cách ít rõ nét hơn trong xã hội học nhận thức”. Xin phân tích như trên để phục vụ cho độc giả. Những lỗi sai trên là không thể chối cãi đối với người nắm vững tiếng Anh. Ông Quang càng phủ nhận dịch sai ngữ pháp và dịch phản nghĩa thì càng lộ rõ lỗ hổng kiến thức về văn phạm tiếng Anh trong trường hợp này. Không những thế, sự khăng khăng phủ nhận còn cho thấy cả sự cố chấp của ông.  

Gợi ý đọc: Các ý tưởng của Nietzsche đã được tiếp tục một cách ít rõ nét hơn trong “xã hội học nhận thức”, nhưng phần nhiều chúng vẫn nằm trong khung cảnh tư tưởng chung của bộ môn này và trong “tâm trạng” nơi nảy sinh nó. 

TS Phạm Văn Bích