Tìm lại được thứ hơn cả tình yêu

Kính tặng các tiên sinh Phạm Chuyên, Đào Lê Bình

Thế hệ tôi sinh giữa thập niên 1950 ở nông thôn, thực thà mà nói đời sống văn hóa tinh thần rất nghèo. Phần lớn thì giờ dồn vào việc làm ruộng giúp thày bu anh chị, rồi học hành ở trường ở nhà, nếu còn tí ti thời gian lại tranh thủ đi dậm đi câu, mò cua bắt ốc. Đôi lúc chơi bời thì cũng chỉ đợi trăng lên ra đình đánh trận giả, ngo ngoe chút rảnh rỗi thì chơi bật tường ăn diêm, đánh khăng đánh đáo, trốn tìm, thả đỉa ba ba, chơi đánh vụ (con quay gỗ), chọi cỏ gà. Tuổi thơ và thanh niên cứ thế trôi, lặng lẽ, êm đềm trong sự nghèo đói thiếu thốn.

Giờ đôi lúc ngồi ngẩn ra nghĩ lại thấy đám tuổi mình sống ở làng quê thiệt thòi đủ thứ, nhất là về văn hóa, tinh thần. Hầu như không đứa nào biết chơi đàn, được học nhạc, học đàn, ghi ta hoặc đàn măng đô lin… Cùng lắm là tự tìm ống trúc, mày mò dùi chiếc sáo, âm thanh sai lạc, thổi bập bẹ sòn sòn sòn đô sòn. Ông Uy nhà tôi rất giỏi vụ chế tác nhạc cụ này. Sách truyện cũng cực thiếu, mượn được cuốn truyện hay còn hơn nhặt được tiền, chuyền nhau đọc tới nát.

 
Cũng may, bù vào phần thiếu hụt tinh thần ấy là chiếc “đài” loa kim.

Chuyện nghe đài (kỳ 2): Sướng khổ cũng bởi đài

Khi chưa có đài truyền hình thì cứ nhắc tới đài, người ta hiểu đó là đài phát thanh. Đài phát thanh quốc gia ở miền Bắc trước năm 1975 là Đài tiếng nói Việt Nam. Câu đài hiệu “Đây là tiếng nói Việt Nam, phát thanh từ Hà Nội, thủ đô nước Việt Nam dân chủ cộng hòa” đã trở nên quen thuộc gắn bó với hàng chục triệu con người, với bao nhiêu thế hệ.

Để nghe đài phải có máy thu thanh, bây giờ quen gọi là radio theo tiếng tây. Miền Bắc thời chiến tranh dồn sức người và của cho chiến trường nên cuộc sống cực kỳ khó khăn, nghèo nàn, thiếu thốn đủ mọi thứ. Máy thu thanh thuộc dạng của hiếm, chơi sang, chỉ những nhà khá giả giàu có, nhà cán bộ, nhà có người đi nước ngoài thì mới sắm được đài. Phổ biến nhất là hàng của những nước phe xã hội chủ nghĩa, chủ yếu từ Hungary, Tiệp Khắc, Liên Xô, Trung Quốc. Lưu học sinh, nghiên cứu sinh ở Liên Xô thường đem về cỗ đài Rigonda to như cái tủ lạnh con bây giờ. Vào nhà ai thấy giữa phóng khách một ngài Rigonda oai vệ, lừng lững, màu cánh gián bóng, chiếc loa phập phồng theo âm lượng to nhỏ, cứ phục lăn chủ nhà. Chơi thế mới là chơi, dạng đẳng cấp sang trọng không phải ai cũng với tới được.

Loại đài nhỏ hơn được nhiều cán bộ ưa dùng là Orionton của Hungary và Xianmao của Trung Quốc. Nói là nhỏ nhưng thực ra chiếc Orionton cũng phải to bằng 4 hòn gạch chập lại, nặng xệ vai. Đã đẳng cấp thì nặng nữa cũng chả ngại. Nhiều bác có chiếc Orionton đeo khắp nơi, đi tới đâu là trẻ con theo rần rần tới đó ngắm nghía, thán phục, nghe tin tức, nghe ca nhạc. Anh chàng nào đang kỳ tìm hiểu mà có cái đài đeo đến nhà bố mẹ người yêu, sự đảm bảo thành công thêm được vài chục phần trăm. Đợi cả nhà xong việc, quây quần túm tụm vào, chàng trịnh trọng mở đài, giương cần ăng ten, dò sóng ngắn sóng dài, vặn vô lum to nhỏ, chọn chương trình ca nhạc, tiếng thơ hoặc kể chuyện cảnh giác, cả nhà nàng cứ mê đi, đôi trai gái lỉnh xuống bếp tha hồ trò chuyện.

Chuyện nghe đài

Hồi xưa cứ gọi nôm na là nghe đài, tức nghe radio bây giờ.

Những năm cuối thập niên 50, sau đó tiếp đến thập niên 60, đầu 70 ở miền Bắc, thông tin đến với mọi người chủ yếu qua hệ thống đài phát thanh. Báo giấy như báo Nhân Dân, báo của đảng bộ các tỉnh thành chỉ dành cho cán bộ. Báo Nhân Dân ra hằng ngày, còn các báo tỉnh thành mỗi tuần chỉ có 2 - 3 số. Chính vì thế, phóng viên báo Nhân Dân oách lắm, đi tới đâu cũng được tiếp đón long trọng, nể vì, đãi cơm gà cá gỏi, trò chuyện một điều thưa anh, hai điều thưa anh, khi về lại lễ mễ quà cáp gói to gói nhỏ. Phóng viên thường trú báo Nhân Dân có lẽ quyền chỉ kém bí thư tỉnh thành, dọa ai một câu “cho lên báo” là đối tượng xanh mặt. Gần như một mình một chợ, tha hồ tác nghiệp.

Làm báo mà lên tới chức tổng biên tập báo Nhân Dân tức là kịch trần, cỡ ông Hoàng Tùng suốt bao năm được coi như thân tín của cụ Hồ, tới mức có những điều cần trao đổi hẹp thì cụ lại cho gọi chú Hoàng Tùng (theo hồi ký của ông Vũ Kỳ, thư ký của cụ). Và điều này nữa, cho tới tận bây giờ, có cả trăm tờ báo ra hằng ngày nhưng chỉ mỗi báo Nhân Dân được gọi là nhật báo. Kể cũng lạ.

Cũng thuộc cơ quan truyền thông trung ương nhưng phóng viên đài Tiếng nói Việt Nam ít nổi tiếng, không quan trọng bằng nhà báo của tờ Nhân Dân. Có lẽ trong hoàn cảnh thời bấy giờ, nhà đài chủ yếu chỉ đọc phát những bài đã in trên báo nên đội ngũ phóng viên mỏng, tên tuổi lặng lẽ. Người dân ít nghe đài bởi nhiều lý do: không mấy ai có radio (gọi là cái đài) bởi hiếm và rất đắt; nông thôn sau này có hệ thống loa truyền thanh, mỗi nhà một cái loa kim đơn giản hộp gỗ, trong chứa cục nam châm gắn với màng loa giấy nghe rè rè lí nhí, cũng chẳng vô lum vô liếc, công tắc công tiếc gì, cứ tới giờ tổng đài mở thì trố lên, hết giờ tự tắt cái phụp. Lại nữa, nông dân suốt ngày ngoài đồng, thời gian đâu mà nghe đài. Tối về còn tắm rửa giặt giũ, cơm cháo, lo thúc tụi trẻ con học bài, chưa kể rau bèo cám bã, xay thóc giã gạo, thôi thì trăm thứ việc lút đầu lút cổ, thở không ra hơi. Ngơi cái tay là mắt đã nhắm tịt, vừa kềnh xuống giường đã kéo gỗ ầm ầm, muốn nghe đài cũng chả gượng dậy nổi.