Tìm hiểu câu thành ngữ Trọng nghĩa khinh tài

Có một bạn trẻ, sinh viên đàng hoàng, hỏi tôi chú ơi sao lại “trọng nghĩa khinh tài”, trọng nghĩa thì được chứ khinh tài là làm sao, tài, tài năng cũng rất đáng trọng chứ, v.v.. Bạn ấy hỏi một lèo khiến tôi hiểu rằng cái thành ngữ tưởng như khá rõ nghĩa này hóa ra vẫn có người hiểu sai hiểu lệch.

Điều đầu tiên cần nhắc ngay, câu thành ngữ nói trên thuần dùng từ Hán Việt. Vậy ta nên vỡ vạc chút ít từng từ để nắm được cái cốt lõi (có liên quan đến nội dung thành ngữ) của mỗi từ.

“Trọng” có nhiều nghĩa, trong đó 2 nghĩa chính là nặng, coi là nặng; tôn kính, tôn quý. Về nghĩa thứ nhất, ta thường nói trọng lượng, tức là vật gì đó nặng bao nhiêu. Trọng bệnh là bệnh nặng (trái nghĩa với bệnh nhẹ, dễ chữa), trọng thương là bị thương nặng, trọng trách là trách nhiệm nặng nề, trọng phạm là kẻ phạm tội nặng… Trọng cũng có nghĩa là tôn trọng, tôn kính, nể vì, chẳng hạn “Cha mẹ tôi rất trọng bác ấy bởi bác luôn quên mình, chỉ nghĩ đến mọi người”. Trong thành ngữ nói trên, trọng nghiêng về nghĩa “nặng”.

Đối ngược với trọng là “khinh”. Khinh nghĩa là nhẹ, xem nhẹ, coi nhẹ. Khinh khí tức là khí nhẹ (chẳng hạn khí hydro), khinh kỵ là lực lượng kỵ binh (lính cưỡi ngựa) tác chiến nhanh nhẹn, khinh thân là xem cái thân của mình là nhẹ, không đáng kể… Xưa truyện tiếu lâm kể về anh chàng hay nói chữ một cách máy móc. Bị đánh mấy roi vào một bên mông, anh ta vừa xoa chỗ đau vừa than thở “nhất bên trọng, nhất bên khinh” (một bên nặng, một bên nhẹ; một bên có, một bên không), quan nghe vậy bèn sai lính nọc ra đánh thêm vào bên mông kia vài roi nữa cho cân, khỏi thắc mắc trọng khinh, nặng nhẹ. Ngoài ra, mở rộng từ nghĩa “xem nhẹ” nói trên, khinh còn có nghĩa là sự bày tỏ thái độ không hài lòng với ai hoặc điều gì đó, chẳng hạn khinh thường, khinh bỉ, khinh miệt, khinh mạn. Trong câu thành ngữ mà chúng ta đang nhắc tới, nghĩa chính của khinh là nhẹ, xem nhẹ.

Những câu thành ngữ, tục ngữ mới (4): Hà Nội nổ xe máy, Hải Phòng cháy xe hơi

Coi cái tít trên báo mạng BBC bữa nay (7.1) tự dưng bật cười. Chả biết nó có bị ảnh hưởng từ cuốn sách Sát thủ đầu mưng mủ không, nhưng phải thừa nhận tay nhà báo hoặc gã biên tập viên BBC này không những giỏi tiếng Việt, có khiếu hài hước mà còn bám rất sát thực trạng đời sống xứ ta. Gì thì gì, cứ phải cám ơn nó đã bổ sung cho kho tàng ngôn ngữ Việt một cách nói, một thành ngữ mới khá độc đáo: Hà Nội nổ xe máy, Hải Phòng cháy xe hơi.

Có nhẽ chưa bao giờ xã hội vốn luôn tự hào là ổn định, an toàn như xã hội xã hội chủ nghĩa ưu việt của ta lại nhốn nháo nhộn nhạo, lộn xà lộn xộn, bất an bất định như dạo mấy tháng qua đến giờ. Không kể những vụ cướp giết hiếp, chìm tàu, lở núi, lừa đảo tín dụng, đánh cờ bạc tỉ, đạo chích nhà đại gia… chỉ riêng hàng loạt vụ cháy nổ liên tiếp hằng ngày khiến dân tình cực kỳ hoang mang. Mà không phải chuyện cháy nhà, nổ container đâu nhá, điều đó xảy ra ối, chỉ bàn đến cháy nổ xe cộ thôi.

Xứ mình, cái xe là phần tất yếu của cuộc sống. Giàu thì ô tô, nghèo thì xe máy. Trước kia xe là của cải, là thứ để phô trương đẳng cấp. Nay xe gần như đơn thuần phương tiện đi lại, mưu sinh. Các bác xe ôm không có xe thì chết đói. Dân không chạy xe thì thanh tra giao thông, công an có mà thất nghiệp. Bản thân mình, đi bộ thì không thể rồi, một vài đận thử xài xe buýt nhưng bám không nổi lại lôi con xế nổ đi làm. Nhà mình 4 người 4 chiếc, chả ai chịu phụ thuộc, biết là góp phần gây ùn tắc giao thông nhưng chưa tìm được lối thoát, chưa tái cơ cấu được.

Xe quan trọng thế, đùng một cái, cháy nổ rộn rã như pháo Bình Đà, Nam Ô. Từ bắc chí nam, thành thị nông thôn, ngoài phố trong nhà, ngày ngắn lẫn đêm dài, đang chạy đang đứng, xe máy ô tô, hạng sang hạng hèn, cả dân lẫn quan… cháy nổ suốt lượt chả chừa chỗ nào, lúc nào, đứa nào. Lúc đầu còn lẻ tẻ, báo chí đánh hơi thấy đề tài hút khách đua nhau khai thác quá trời. Tin ngắn tin dài, bài điều tra bài phóng sự, lục lọi tìm hiểu nguyên nhân, hỏi ý ông này bà khác, thỏa sức tăng tia-ra. Ai ngờ vụ việc ngày một dày, bữa nào cũng cháy cũng nổ, bạn đọc phát ngán hơn ăn cơm nếp nát, các nhà báo cũng ngán theo, dần thờ ơ, chỉ làm cái tin ngắn tí.

Người ta ngơ ngác. Sao suốt bao năm không mấy khi cháy nổ xe, tự dưng thành dịch hơn cả cúm gà. Kể từ vụ nổ cháy xe ở Bắc Giang làm chết 3 mẹ con chị Nguyễn Thị Quỳnh, đến nay tính ra gần trăm vụ, dân chết và bị thương khá nhiều, vậy mà nhà nước, cơ quan chức năng, các nhà điều tra, nhà khoa học vẫn khá bình thản, nếu không nói thẳng ra là lúng túng như gà mắc tóc. Người thì đổ tại xe, người bảo do xăng, kẻ khác quy cho cả hai, vị khác vuốt râu phán tại trời. Xe cứ nổ cứ cháy, dân cứ chết bị thương, nhà khoa học cứ bình tĩnh tìm hiểu, công an cứ im lặng vào cuộc điều tra, chính phủ cứ chờ đợi báo cáo để có kết luận.

Thế mới có chuyện cho đám buôn dưa lê bán tán. Thế mới đẩy một phát cho thằng BBC nín mãi không được phải buột ra câu thành ngữ mới nói trên. Mình gọi nó là thành ngữ bởi cứ khi nào cần cụm từ ngắn gọn để chỉ tình trạng xã hội đè nặng bao lo lắng, sợ sệt trước những nguy cơ tai nạn liên tiếp, dân ngơ ngác, chính quyền bất lực, thì chỉ cần "Hà Nội nổ xe máy, Hải Phòng cháy ô tô" là gọn, đủ nghĩa.

Chỉ riêng kẻ hèn này nhủ thầm, chả biết các bố đợi cháy đến cái gì nữa thì mới mau chóng tìm ra nguyên nhân để cứu vớt dân lành?

(Ảnh: nguồn Google)

8.1.2012

Nguyễn Thông