Góp ý với các nhà báo (phóng viên, biên tập viên): Mùa, đạt, bên cạnh đó

Chẳng nói ra thì ai cũng tỏ, xứ ta thời nay không chỉ lắm lễ hội mà còn quá nhiều ngày này ngày nọ. Ngành nào giới nào cũng có ngày long trọng nhiệt liệt chào mừng của riêng mình. Quân đội, công an, nhà giáo, địa chất, lâm nghiệp, thủy lợi, phòng chống thiên tai, đái tháo đường, kiến trúc, nuôi ong… đều ngày riêng tất. Hình như tôi chỉ thấy ngành phân bón hoặc đỡ đẻ là chưa có ngày kỷ niệm riêng. Một xã hội chẳng lo làm ăn, chỉ lo rạo rực cờ hoa kỷ niệm quanh năm suốt tháng cũng đủ mệt.

Chả biết tự bao giờ, cứ qua trung tuần tháng 6 dương lịch là người ta, nhất là các doanh nghiệp, đôn đáo mua hoa để cung kính tới các tòa soạn báo chúc mừng nhân ngày (thứ bao nhiêu) của giới báo chí. Lúc đầu người ta gọi ngày 21.6 là ngày Nhà báo Việt Nam, sau thấy hơi chối, phải định danh lại thành Báo chí cách mạng Việt Nam. Làm báo, một thứ nghề trong xã hội như chạy xe ôm, hốt rác, trồng lúa, móc cống, lãnh đạo, dạy học…, nghề nghiệp chức phận kiếm sống, có quái gì phải vênh vang, ra vẻ ông nọ bà kia.

Thôi, chuyện ấy khi nào rảnh rỗi sẽ bàn, giờ nhà cháu chỉ đề cập sự hành nghề. Ai tỉ mỉ một chút sẽ nhận thấy ngày xưa các ký giả (nhà báo) rất cẩn trọng về bài vở. Chữ nghĩa chính xác, câu cú chuẩn, diễn đạt hay, vốn từ phong phú. Tiếng Việt, từ ngữ, câu cú của họ được thông qua bộ lọc cực kỳ khắt khe nghiêm túc nên rất ít khi sai. Ai không tin, cứ giở đọc lại những tờ báo thời Pháp sẽ thấy. Nhà báo xưa, dù không được đào tạo nghề bài bản như bây giờ, dù họ chẳng trải qua trường lớp, kiểu học viện báo chí tuyên truyền, nhưng họ tạo những vị thế đáng kính nể trong xã hội, là những chuyên gia về tiếng Việt, về ngôn ngữ.

Chưa khi nào đội ngũ làm báo đông như bây giờ. Theo nhà chức trách công bố, có tới gần nghìn cơ quan báo chí truyền thông, gần 2 chục nghìn nhà báo được cấp thẻ hành nghề. Đội ngũ đông, nhân lực lắm, cơ quan nhiều, chỉ thiếu tự do báo chí và nhà báo giỏi nghề. Chẳng mấy ai dám chê họ bởi họ hay tự ái lắm (xưa nay những anh ảo tưởng về nghề nghiệp, về bản thân là những anh hay tự ái nhất) nên tôi chỉ góp đôi điều về chữ nghĩa mà họ dùng.

Hơn 2 năm nay, cả thế giới, trong đó có nước ta, khốn đốn bởi dịch Vũ Hán, COVID-19. Nó là dịch bệnh, có bất kỳ, mất cũng bất kỳ, như xưa kia nhân loại bị dịch tả, dịch hạch, dịch đậu mùa… vậy. Nó không có chu kỳ, đến và đi không ai biết. Vậy nhưng rất nhiều nhà báo, đại nhà báo, cơ quan báo chí, truyền thông cứ viết cứ gọi là “mùa dịch”. Họ hoàn toàn không hiểu gì về từ “mùa” trong tiếng Việt.
Người ta căn cứ vào thiên văn, vào sự vận động của mặt trời và trái đất để xác định mùa, 4 mùa xuân hạ thu đông, năm nào cũng thế; căn cứ vào thời tiết để xác định mùa mưa, mùa nắng, mùa bão; vào tình hình sản xuất và sinh trưởng của cây cối để có mùa cây trồng, mùa lúa chiêm/hè, mùa vải, mùa xoài; vào phong tục để có mùa lễ hội; vào điều kiện khách quan để có mùa cưới, v.v.. Cứ nói tới mùa là hình dung nó sẽ tới trong năm vào độ thời gian nào, bao giờ tới, bao giờ hết. Đã mùa thì phải lặp lại trong năm, theo chu kỳ nhất định. Dịch bệnh mà cũng gọi là mùa thì chả khác gì cầu cho mỗi năm nó tới một lần, các bác nhà báo ạ.

Có một cặp từ nữa rất nhiều nhà báo dùng sai, là “đạt” và “đoạt”, họ không phân biệt được sự khác nhau. Đạt để chỉ sự phấn đấu, sự cố gắng thực hiện mục đích, chỉ tiêu nào đó, có quy trình, có thời gian. Ví dụ học sinh đạt danh hiệu xuất sắc (do em đó thông minh, chăm chỉ, cố gắng, chứ không thi thố tranh đoạt gì với ai), đạt 5 tấn thóc mỗi hecta, đạt yêu cầu về tu dưỡng rèn luyện… Đạt là kết quả của quá trình thực hiện.

 
Đoạt là hành động thi thố, tranh giành, loại trừ, chiếm lấy, hành động quyết liệt bằng khả năng của mình để giành thành tích. Đi thi toán quốc tế thì phải là đoạt huy chương chứ không phải đạt huy chương. Đoạt danh hiệu hoa hậu, đoạt giải nhất giải nhì, đoạt chính quyền. Từ “đoạt”có gốc Hán Việt nghĩa là chiếm lấy, cướp lấy. Tướng Trần Quang Khải nhà Trần có câu thơ “Đoạt sáo Chương Dương độ” (cướp giáo của giặc ở bến Chương Dương). Dùng lẫn lộn “đạt” và “đoạt” tức là không hiểu gì về ngữ nghĩa.

Trên báo và trên tivi, ta hay thấy, hay nghe cụm từ “bên cạnh đó”. Tôi không hiểu các thầy cô giáo sư tiến sĩ dạy về nghề báo có xúi học viên dùng mấy chữ này không nhưng chúng rất phổ biến. Tôi (phỉ phui cái miệng) mà dạy ở trường báo, sẽ cấm tiệt học viên dùng mấy chữ đó, bởi đọc kỹ các nhà báo viết thì hầu hết dùng sai toét. “Bên” và “cạnh” để dùng với không gian, đối tượng cụ thể, ví dụ bên ni bên tê, bên nội bên ngoại, bên nghĩa bên tình, cạnh đường, cạnh nhà, bên cạnh lăng bác, v.v.. Bên cạnh, bên cạnh đó thường dùng cho cái hữu hình, còn nếu có cho cái vô hình (như tình nghĩa, nội ngoại) thì cũng là thứ phi vật thể rất dễ hình dung. Ấy thế mà, nhiều nhà báo cứ hơi một tí là bên cạnh, bên cạnh đó, cả trong trường hợp nói về ý tưởng, đường lối, chủ trương, ví dụ: thủ tướng chỉ đạo về chính phủ điện tử, bên cạnh đó còn quán triệt về khoa học công nghệ. Trong những trường hợp như thế, phải dùng cụm từ “ngoài ra” chứ không phải “bên cạnh đó”.

Thôi, góp ý vậy, kẻo các nhà báo lại bảo lắm chuyện. Để yên cho người ta vui “lễ”.

Nguyễn Thông