Có một ủy viên Bộ Chính trị...

Nhưng chưa hề ngồi vào ghế nóng ấy một giây, thậm chí một sát-na nào. Đó là giáo sư Nguyễn Đình Tứ.

Hôm qua, báo đài nhà nước đăng-phát nhiều tin về lễ kỷ niệm 80 năm ngày sinh giáo sư Nguyễn Đình Tứ,  làm mình lại nhớ hồi mấy chục năm trước.

Trong nhiều khóa học của Trường đại học Tổng hợp Hà Nội thì khóa sinh viên 17 chúng tôi nằm trọn trong nhiệm kỳ lãnh đạo trường của thầy Nguyễn Đình Tứ. Chúng tôi học khóa 72-76 thì thầy Tứ lãnh đạo từ 71-76. Khi ấy giáo sư Tứ là Hiệu phó, kiêm Bí thư Đảng ủy trường. Hiệu trưởng là thầy Ngụy Như Kontum, tôi còn nhớ có một thầy hiệu phó khác là Dương Hữu Thời. Các thầy đều là những giáo sư đầu ngành khoa học tự nhiên (thầy Kontum, thầy Tứ ngành vật lý, thầy Thời ngành hóa). Chúng tôi học văn, ở tuốt tận ngoại thành, cơ sở Mễ Trì nên ít dịp được diện kiến các thầy, vốn chỉ làm việc ở cơ sở Thượng Đình hoặc Lê Thánh Tông. Nhưng không phải vì thế mà không có ấn tượng gì.

Theo nhận xét của tôi, thầy Ngụy Như Kontum và thầy Nguyễn Đình Tứ là một cặp lãnh đạo nổi bật, nếu không nói là nhất, của Trường đại học Tổng hợp. Giáo sư Kontum trông như Tây, cao ráo, phúc hậu, nước da luôn hồng hào (ở khoa Văn thầy Hoàng Xuân Nhị cũng có tướng mạo, nước da như thế). Thầy rất gần gũi, thương yêu sinh viên. Hồi đi đắp đê sông Đáy năm 1973 thầy cũng quần xắn móng lợn đến từng khoa để động viên học trò. Mỗi lần khoa Văn khoa Sử ở Mễ Trì tổ chức đêm văn nghệ thầy đều về dự, sinh viên được ngắm thầy thỏa thích, lấy làm tự hào lắm. Kỷ niêm vô hình thì nhiều, kỷ niệm cụ thể thì giờ đây mình chỉ giữ được tấm bằng tốt nghiệp do chính thầy ký bằng bút mực; phần viết phía trên gồm tên tuổi sinh viên, khóa học, thứ hạng... do chính phu nhân của thầy viết tay, chữ cô đẹp hơn cả chữ in bây giờ.

Giáo sư Nguyễn Đình Tứ gây cho chúng tôi ấn tượng khác. Thầy nhỏ nhắn nhưng thoạt nhìn đã có thể cảm nhận ngay được rằng đó là người cực kỳ thông minh, sắc sảo. Vầng trán rất cao, mắt cực sáng, tinh anh. Thầy nói giọng Nghệ Tĩnh nhưng dễ nghe. Là Bí thư Đảng ủy trường khi ấy tức là nhân vật số 1 của trường nhưng suốt những năm đó tôi chưa khi nào nghe có sự lấn cấn gì giữa hai thầy lãnh đạo cao nhất. Nên nhớ rằng trường Tổng hợp sau vụ Nhân văn giai phẩm (56-58), và tiếp đó vụ Xét lại chống đảng (68-70) đều có liên quan, vì vậy sự lãnh đạo của đảng là tối thượng. Ban giám hiệu những năm đó chỉ được cấp một chiếc xe con hiệu Moskvich màu xanh nhạt, tương đương cho cấp thứ trưởng, đương nhiên dành cho thầy Bí thư đảng ủy nhưng bạn bè tôi ở Thượng Đình bảo rằng ít thấy thầy Tứ sử dụng, vì thầy có ý nhường cho thầy Kontum. Một vài cử chỉ vậy thôi cũng đủ nói lên nhân cách những con người viết hoa của một thời. Khi chúng tôi học năm cuối thì thầy Tứ được đề bạt làm thứ trưởng Bộ Đại học và trung học chuyên nghiệp, tờ quyết định phân công công tác, điều tôi vào miền nam năm 1977 do đích thân thầy Nguyễn Đình Tứ ký. Đáng tiếc là toàn bộ hồ sơ của tôi tại trường Dự bị đại học Sài Gòn bị mất tiêu, phòng tổ chức giải thích rằng do bão mưa dột, chuyển qua chỗ này chỗ nọ đã thất lạc.

Nhà vật lý tài năng-giáo sư Nguyễn Đình Tứ sau đó chuyển qua ngạch làm chính trị và cũng thăng tiến rất nhanh. Thầy làm đến Bộ trưởng Bộ Đại học-THCN, sau làm tới chức Bí thư trung ương đảng. Riêng tôi thì nghĩ rằng có thể đó không phải là sự may mắn cho nền khoa học nước nhà. Nhà chính trị có thể dễ kiếm chứ một nhà khoa học như giáo sư Nguyễn Đình Tứ không phải thời nào cũng có.

Nhớ năm 1996 diễn ra đại hội đảng lần 8. Hồi ấy vẫn kiểu đại hội trù bị quyết định xong xuôi mọi thứ, đại hội chính thức chỉ để hợp pháp hóa. Mà do cơ cấu chứ chẳng bởi bầu bán gì. Thầy Tứ được đặt ngồi vào ghế ủy viên Bộ Chính trị. Danh sách đã gút lại, chỉ chờ công bố. Điều đau xót xảy ra đột ngột, thầy qua đời trước khi đại hội chính thức công bố dàn lãnh đạo. Đến giờ nguyên nhân sự ra đi của thầy vẫn còn bí ẩn, nhiều dư luận. Điều lạ là đáng nhẽ những người làm tổ chức và các vị thủ lĩnh của đảng lúc ấy phải có quyết định phù hợp tình hình mới đột biến, nhưng không, họ vẫn công bố danh sách ủy viên Bộ Chính trị khóa 8 có giáo sư Nguyễn Đình Tứ. Và hai ngày hôm sau thì phát tang. Sự kiện này gây ồn ào dư luận một thời. Thế mới biết cái sự xơ cứng, máy móc đã ăn sâu vào bộ não lãnh đạo như thế nào.

Tôi chợt nghĩ, giá như tại lễ kỷ niệm hôm 1.10 vừa rồi, ban tổ chức cũng như ông Đinh Thế Huynh đừng nhắc đến chi tiết "nguyên ủy viên Bộ Chính trị" thì hay hơn và đỡ gợi lại một kỷ niệm buồn.

2.10.2012
Nguyễn Thông