Đỗ Nam Cao không hề thấp (kỳ 3, cuối, đáng đọc nhất)

Thi sĩ Đỗ Nam Cao có bản sơ yếu lý lịch đậm màu chiến tranh. Ông học khóa 11 Khoa Văn, Trường đại học Tổng hợp Hà Nội (ngôi trường danh giá nhất miền Bắc thập niên 50 - 70). Đó là cái nôi nuôi dưỡng rất nhiều nhà văn nhà thơ, văn nghệ sĩ, nhà nghiên cứu, thậm chí cả nhà chính trị lừng danh xứ này.

Tôi không “nghe hơi bắc nồi chõ”, không nghe qua trung gian nào, mà trực tiếp từ bác Cao kể, trò chuyện, nhiều lần chứ không chỉ một lần. Đơn giản bởi tôi là đàn em đồng môn của bác, học khóa 17, khi vào thì bác đã ra trường. Nhưng sau 1975 thì hai anh em có nhiều dịp gần gũi. Cái tình đồng môn thuở ấy nó sâu đậm và cụ thể lắm. Chuyện này tới cuối bài tôi sẽ nhắc.

Đỗ Nam Cao tốt nghiệp tháng 11.1970. Khi bản luận văn viết tay, được bảo vệ trong lán học giữa rừng Đại Từ (Thái Nguyên), nói theo cách văn vẻ là chưa ráo mực, thì cử nhân văn chương Đỗ Nam Cao đã xung phong lên đường vào Nam, cùng với các bạn Nguyễn Thế Khoa, Bế Kiến Quốc, Vũ Ân Thi, Nguyễn Thị Hồng, Nguyễn Thị Kim Cúc… Thời ấy người ta hăng vậy, kiểu “con đường ra trận là con đường vui”. Gặp thời thế, thế thời phải thế. Những Tô Thùy Yên, Du Tử Lê, Phan Nhật Nam của phía bên kia cũng vậy thôi. Không trách được. Nhưng chính trị thì nó khốn nạn, nhẽ ra khi “bếp lửa nhân quần ấm tối nay/chút rượu nồng đây xin rưới xuống/giải oan cho cuộc bể dâu này” (thơ Tô Thùy Yên) trong cái thời điểm sau 30.4 thì nó lại bắt người ta đi cải tạo, đi tù, thậm chí mất xác nơi rừng xanh núi đỏ.

Đỗ Nam Cao không hề thấp (kỳ 2)

Thật đáng khen Hội Nhà văn TP.HCM và tạp chí Văn hiến đã tổ chức trang trọng, quy mô chương trình tưởng nhớ thi sĩ Đỗ Nam Cao. Giống như một lễ tưởng niệm thành kính con người thơ rất thơ mà rất đời ấy sau 12 năm bác Đỗ vào cõi vô cùng. Nhà thơ Lê Thiếu Nhơn kể rằng nhẽ ra chị Hồng và hội và tạp chí Văn hiến định tổ chức năm 2021 cơ, đúng 10 năm ngày mất, tròn 10 năm vừa ý nghĩa vừa thiêng lắm, nhưng gặp cái nạn dịch Covid phải gió, nên phải chùng chình nấn ná tới lúc này. Nhơn bảo, gì thì gì, cứ phải ghi nhận sự kiên trì của chị Hồng, quyết làm cho bằng được. Thực ra, với một người vợ tài giỏi, đảm đang, yêu chồng hiểu chồng hết mực, thì dẫu (phỉ phui cái miệng) dịch có kéo dài 5 năm 10 năm 20 năm hoặc lâu hơn nữa thì cuối cùng vẫn sẽ có buổi tưởng nhớ sang trọng hoành tráng như này.

Thơ thì của chồng, nhưng công tổ chức “Ký ức còn mãi” của vợ. Tất nhiên cần ghi nhận Hội Nhà văn TP.HCM, nơi bác Cao đã sống phần lớn cuộc đời hơi ngắn nhưng đầy ý nghĩa, với nhạc trưởng Bích Ngân chủ tịch hội. Chị Ngân đã mở màn với bài tưởng nhớ Đỗ Nam Cao khá xúc động, tôi thấy đôi lần chị ngừng đọc quẹt mắt. Chỉ có yêu thương kính trọng thực lòng mới vậy.

Đỗ Nam Cao không hề thấp

Từ hôm hăm mấy tháng 9, chị Hồng đã nhắn cho tôi, em à, chị mời em tới dự chương trình về anh Cao nhé. Tôi phúc đáp ngay, cảm ơn chị, em phải tới chứ, anh đi xa đã 12 năm rồi. Hình như sợ một đứa tính đểnh đoảng hay quên, gần tới ngày tổ chức, chị nhắn thêm nhắc lại, trong khi tôi đã đặt tờ giấy biên chữ mực tàu rõ to ngay trước màn hình máy tính “Nhớ ngày 12 tới đến chỗ bác Cao. Quên thì chết đòn”. Cứ phải cẩn thận thế mới được.

Chị Hồng tức Trần Thu Hồng. Anh Cao đương nhiên là Đỗ Nam Cao. Đám chúng tôi, những đứa được bên thắng cuộc lùa vào miền Nam công tác theo lệnh của nhà nước hồi sau năm 1975, những kẻ đói ăn, thiếu gạo, thèm cơm suốt nửa cuối thập niên 70 và dằng dặc thập niên 80 không mấy đứa không biết tới chị Hồng. Chị là đệ tử ruột của bà Ba Thi Nguyễn Thị Ráo anh hùng lao động. Công ty Lương thực TP.HCM đứng đầu là bà Ráo và những đệ tử sốt sắng, tài giỏi như chị Hồng đã cứu cả thành phố Sài Gòn khỏi nạn đói, chứ không thì có thể thêm nạn đói chết người như năm 1945 trong lịch sử xứ này.

Đỗ Nam Cao người thơ nhân hậu

Thi sĩ Đỗ Nam Cao (1948 - 2011). Ảnh: NGUYỄN ĐÌNH TOÁN

Đúng phiên làm việc đêm, bất chợt đọc bài của nhà thơ Thanh Thảo trên trang văn nghệ báo Thanh Niên, tôi mới biết anh Đỗ Nam Cao đã ra đi. Anh mất lúc hơn 10 giờ rưỡi sáng 8.11 sau mấy tháng trị bệnh gan.

Với anh Cao, tôi có một vài kỷ niệm khó quên.

Khi anh Cao tốt nghiệp năm 1970 thì tôi vẫn chưa vào trường (mãi năm 72 mới nhập học), tuy nhiên vẫn được anh coi là bạn đồng môn Ngữ văn- Tổng hợp. Anh vào Nam năm 71, sau giải phóng ở lại Sài Gòn công tác luôn chứ không chuyển về Bắc như nhiều bạn bè khác. Có ai đó bảo vì thế mà một người vào sinh ra tử như anh, bao năm lăn lóc trong rừng dưới đạn bom, từ R ra nhưng vẫn không thành ông nọ bà kia, quan này chức nọ. Riêng tôi thì nghĩ anh vốn chả ham chức tước, quan quyền bởi bản chất anh là con người văn nghệ. Trước sau bao năm, thỉnh thoảng gặp anh, thấy anh vẫn thế.

Năm 1977 tôi cầm tờ quyết định vào miền Nam nhận việc. Gần như cùng vào một ngày với tôi là bạn Lưu Văn Trường tốt nghiệp khoa Sử- Tổng hợp, hai thằng giờ về cùng một trường, Dự bị ĐH TP.HCM. Một bậc đàn anh vốn dân Tổng hợp trải qua đời lính, anh Nguyễn Cao Cấp đang dạy ở đây. Anh Cấp học cùng anh Cao vì thế tụi tôi được làm quen luôn với bậc trưởng thượng Đỗ Nam Cao. Anh Cao thương tụi tôi thầy giáo mà sống khổ sở, nhai toàn bo bo, đôi khi kêu anh Cấp và hai đứa về nhà, căn nhà nhỏ của vợ chồng anh lúc ấy trên đường Lê Thánh Tôn, gần sau chợ Bến Thành, để cải thiện, ăn tươi cho đỡ thèm.

Bà xã anh Cao là chị Trần Thu Hồng. Chị tham gia phong trào sinh viên-học sinh Sài Gòn, bị bắt đày ra Côn Đảo, án tù rất nặng, giải phóng 75 mới được thả. Chị Hồng đẹp lắm, tù tội thế mà vẫn cứ đẹp, anh mê là phải. Chị có người em gái đẹp chẳng kém tên Tuyết, cực xinh, anh Cao định làm mối cho thầy Trường, anh Trường nhà mình cũng thích, chả hiểu sao không thành. Có lẽ lúc ấy mấy đứa giáo nghèo tụi tôi trông hốc hác hom hem quá, như ma đói, dễ gì lọt mắt cô Tuyết.

Những năm 80, chị Hồng nổi tiếng là người kinh doanh năng động, một trưởng phòng, rồi giám đốc hàng đầu của Công ty lương thực TP.HCM do bà Ba Thi quản lý. Rồi giữa cái thời buổi hỗn quân hỗn quan, giá trị mù mờ, đúng sai lộn xộn, bà Ba Thi bị mất chức, chị Hồng vướng vào vụ án kinh tế, vô phúc đáo tụng đình, chịu lao lý. Nhà cửa bị niêm phong. Hồi đó tôi đã xin nghỉ dạy, làm thuê cho một công ty Hồng Kông liên doanh với X.28 quân đội, hằng ngày ra ăn cơm bụi ngay trước cửa căn nhà 3 tầng khóa im ỉm dán giấy niêm phong của vợ chồng anh trước cổng X.28 trên đường Nguyễn Oanh, Gò Vấp. Có lúc gặp anh đứng thẫn thờ trước cửa, về sau cũng không hỏi anh có đòi lại được căn nhà đó hay chưa.

Những năm 77-78 đói dài đói rạc, anh Nguyễn Cao Cấp bày cách kiếm tiền lương thiện. Nhà anh Cấp lúc bấy giờ chuyển từ KTX trường về khu tập thể sát chợ Phạm Thế Hiển, Q.8, vốn là khu gia binh quân đội Sài Gòn. Anh tìm nhận ở đâu chả biết, lôi về các băng vải hoặc tấm tôn, mua sơn, cọ, rồi kéo tôi, thầy Trường, cả anh Lê Xuân Đố bên đài phát thanh nữa, về làm. Mấy anh em bò lê bò toài kẻ kẻ vẽ vẽ, chổng mông chổng tĩ lên, mỗi cái khẩu hiệu được mấy đồng bạc. Anh Đố vừa quẹt sơn vừa đọc thơ nghe cảm khái lắm. Vậy mà cũng chả được bao lâu, hết việc lại đói triền miên. Có hôm anh Cao đến chơi, nhìn mấy anh em cởi trần, gầy gò giơ xương làm toát mồ hôi, anh lắc đầu ái ngại, thì thầm gì đó với anh Cấp anh Đố. Sau trả tiền công cho hai đứa tôi, anh Cấp đưa nhiều hơn hẳn phần của các anh.

Anh Đỗ Nam Cao dáng nghệ sĩ lắm, ăn mặc bụi bụi, thường áo jeans hoặc bỏ áo ngoài quần, dường như không thích gò bó se sua. Đôi mắt có đuôi, lúc nào cũng như cười, nói thì thật nhỏ nhẹ, chả giận ai bao giờ. Từ hồi tôi về báo Thanh Niên càng thường được gặp anh bởi anh chơi với các sếp nhà mình. Suốt bao năm, số báo tết âm lịch nào (báo xuân) cũng có thơ anh. Anh em gặp nhau chốc nhát nhưng anh tỉ mẩn hỏi thăm chuyện nhà chuyện cửa, chuyện gia đình vợ con thật tình cảm. Có một dạo vợ chồng anh mở cái nhà hàng ăn uống, anh đưa địa chỉ bảo em thỉnh thoảng rủ bạn bè đến đó ăn cho vui. Tôi chưa kịp thực hiện được điều này bởi tiền nong thật ra không dư dả gì, cứ lần lữa kéo dài thì thời gian sau anh báo tin đã đóng cửa vì làm ăn khó quá. Cứ nghĩ, một người văn nghệ như anh thì làm sao kinh doanh nhà hàng ăn uống xô bồ được. Cũng như anh Nguyễn Duy ấy, một thời cháo vịt ngon nổi tiếng (bởi anh Duy là tay đầu bếp có hạng, nhất là đánh tiết canh vịt, gỏi vịt) nhưng chủ yếu anh em văn nghệ đến ăn cho vui, lấy chỗ tụ bạ bàn chuyện văn chương chứ mấy ai khách ngoài, dẹp tiệm khó tránh khỏi.

Nhớ đến anh Cao, trong trí nhớ, tâm thức tôi luôn hiện lên một con người - nhà thơ nhân hậu, nghĩa tình. Thương anh biết mấy.

9.11.2011

Nguyễn Thông

(Bài này đã đăng trên báo Thanh Niên ra ngày chủ nhật 13.11.2011).