Đỗ Nam Cao không hề thấp (kỳ 3, cuối, đáng đọc nhất)

Thi sĩ Đỗ Nam Cao có bản sơ yếu lý lịch đậm màu chiến tranh. Ông học khóa 11 Khoa Văn, Trường đại học Tổng hợp Hà Nội (ngôi trường danh giá nhất miền Bắc thập niên 50 - 70). Đó là cái nôi nuôi dưỡng rất nhiều nhà văn nhà thơ, văn nghệ sĩ, nhà nghiên cứu, thậm chí cả nhà chính trị lừng danh xứ này.

Tôi không “nghe hơi bắc nồi chõ”, không nghe qua trung gian nào, mà trực tiếp từ bác Cao kể, trò chuyện, nhiều lần chứ không chỉ một lần. Đơn giản bởi tôi là đàn em đồng môn của bác, học khóa 17, khi vào thì bác đã ra trường. Nhưng sau 1975 thì hai anh em có nhiều dịp gần gũi. Cái tình đồng môn thuở ấy nó sâu đậm và cụ thể lắm. Chuyện này tới cuối bài tôi sẽ nhắc.

Đỗ Nam Cao tốt nghiệp tháng 11.1970. Khi bản luận văn viết tay, được bảo vệ trong lán học giữa rừng Đại Từ (Thái Nguyên), nói theo cách văn vẻ là chưa ráo mực, thì cử nhân văn chương Đỗ Nam Cao đã xung phong lên đường vào Nam, cùng với các bạn Nguyễn Thế Khoa, Bế Kiến Quốc, Vũ Ân Thi, Nguyễn Thị Hồng, Nguyễn Thị Kim Cúc… Thời ấy người ta hăng vậy, kiểu “con đường ra trận là con đường vui”. Gặp thời thế, thế thời phải thế. Những Tô Thùy Yên, Du Tử Lê, Phan Nhật Nam của phía bên kia cũng vậy thôi. Không trách được. Nhưng chính trị thì nó khốn nạn, nhẽ ra khi “bếp lửa nhân quần ấm tối nay/chút rượu nồng đây xin rưới xuống/giải oan cho cuộc bể dâu này” (thơ Tô Thùy Yên) trong cái thời điểm sau 30.4 thì nó lại bắt người ta đi cải tạo, đi tù, thậm chí mất xác nơi rừng xanh núi đỏ.

Lời cuối về bác Thiệp

Bác Nguyễn Huy Thiệp rời cõi trần thế xong rồi, cầu cho bác ấy thanh thản yên lành nơi hộ khẩu vĩnh hằng. Chả hay ho gì cái cõi tạm này, mà bác Thiệp là người từng trải đủ kiếp nạn. "Mùi tục lụy lưỡi tê tân khổ/Đường thế đồ gót rỗ kỳ khu" (Nguyễn Gia Thiều).

Định không viết gì liên quan tới bác Thiệp nữa, để bác yên, nhưng nghe dư luận khen rát quá bài điếu văn của chủ tịch Thiều, vậy xin thêm một đôi lời.

Phải công nhận, chủ tịch Thiều viết cái điếu văn đó hay, đúng như dư luận khen ngợi. Viết như rút ruột, như đã cảm nhận rằng đây là cơ hội nghìn vàng để nói ra điều này điều khác, nếu không tận dụng sẽ khó có dịp, thậm chí không bao giờ nữa. Ông Thiều đã nói ra được những điều mà nhiều người muốn nói, vì vậy hay và nhận được sự đồng cảm.

Tôi là kẻ ngoại đạo văn chương, nhưng mê văn ông Thiệp, cực kỳ kính trọng ông, và cũng thực lòng khen bài điếu văn của ông Thiều. Với người chết, nghĩa tử là nghĩa tận, cái quan định luận, ông Thiều đã làm được điều tử tế, đúng mực, chứ không xu thời, phũ phàng vô lương như cái điếu văn của "ai đó" hồi tang lễ tướng Trần Độ.

Giải thưởng

Nhân chuyện Bộ Văn thể du đang lấy ý kiến công chúng về việc xét tặng giải thưởng Hồ Chí Minh và giải thưởng nhà nước đợt sắp tới, chợt lăn tăn nghĩ ngợi.

Ai chả biết, đây là thứ giải thưởng của chế độ, của nhà cầm quyền, chứ không phải của quốc gia. Mọi triều đình hết hưng rồi phế, không có gì là muôn năm mãi mãi. Giải thưởng cũng vậy, khi nó đã sinh ra từ đường lối chính trị, từ học thuyết cai trị thì nó có tuổi thọ cùng bà đỡ của nó. Thứ giải thưởng ấy, chế độ còn thì nó còn, chế độ tiêu vong nó cũng tự mất.

Bây giờ ở nước Nga hoặc các nước thuộc Liên Xô trước kia, chẳng ai nhắc tới giải thưởng Lenin, giải thưởng Stalin, thậm chí còn phải giấu đi bởi nhỡ trưng ra lại rước vạ “không phải đầu cũng phải tai”. Ông bạn Trần Quốc Quân của tôi, một tay lang bạt kỳ hồ, từng du học sinh, rồi nghiên cứu sinh, vào năm Liên Xô tan rã thì bị “mất phương hướng” đã ở lại quê hương cách mạng tháng 10, sau đó theo dòng tha hương lưu lạc sang Ba Lan, trụ được ở xứ “mùa tuyết tan” đến nay, kể lại chuyện hậu xô viết thực cay đắng. Chả là sau khi liên bang xô viết tan như bong bóng xà phòng, thì tất cả đảo lộn, nhất là đời sống tinh thần. Y (Quân) có máu kinh doanh, lại từ Ba Lan sang Nga, mua được cả mớ huân huy chương, danh hiệu, giải thưởng, những mề đay một thời quý giá tột đỉnh, vô giá, giờ chỉ còn giá trị ngang mấy chục ổ bánh mì. Có cả danh hiệu anh hùng Liên Xô, huân chương Lenin, bày trong đống láo nháo lạc xoong đồng nát trên vỉa hè. Chủ nhân biết chúng đã hết thời, cho tham gia kinh tế thị trường, chí ít cũng đổi về vài ký thịt, mấy lít sữa để mà sống. Không thể ngồi đó gặm huân chương, gặm giải thưởng, nhấm nháp quá khứ xô viết mà qua cơn bể dâu được. Lenin, Stalin còn chả tự cứu được mình, huống hồ mấy thứ danh nhất thời mang tên họ.

Xét giải thưởng Hồ Chí Minh: Hội đồng máy móc, quy trình vô cảm

Chữ “máy móc” được nêu trong tiêu đề bài này không phải của người viết mà từ Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc. Ngày 1.3, tại cuộc họp báo Chính phủ thường kỳ tháng 2.2017, sau khi nghe Bộ trưởng Bộ Văn hóa - Thể thao - Du lịch báo cáo về những vấn đề đang ồn ào xoay quanh Giải thưởng Hồ Chí Minh và Giải thưởng Nhà nước đợt xét duyệt lần 5 (sắp trao giải), nhất là có những điều khiến thân nhân văn nghệ sĩ và dư luận bức xúc, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc chỉ đạo ngay “không được để các quy trình máy móc cản trở việc tôn vinh những tác giả có các tác phẩm văn học nghệ thuật nổi tiếng và có những đóng góp to lớn cho dân tộc”.

Và cũng thời sự hơn nữa, chỉ 1 ngày sau đó, chính Chủ tịch Trần Đại Quang thông qua thông báo của Văn phòng Chủ tịch nước đã lên tiếng rằng việc xét duyệt giải thưởng chưa thật phù hợp với thực tế, cần phải có sự xem xét, điều chỉnh.

Những điều hệ trọng như thế, lâu nay cứ “đúng quy trình”, dưới đưa lên, trên xét duyệt, tưởng như đã thành luật thành lệ, đã chặt chẽ đến mức con kiến không chui lọt, vậy mà hầu như lần nào cũng “có vấn đề”. Chả phải do tâm lý “một miếng giữa làng bằng một sàng xó bếp” mà là cần một sự đánh giá công bằng, khách quan, nhất là ở tầm quốc gia.

Chả giải thì đừng

Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông

Mình không phải loại người ăn cơm nhà vác tù và hàng tổng bởi việc nhà cả đống, làm mửa mật chả hết, hơi đâu quan tâm đến chuyện thiên hạ. Vả lại, các cụ nói, ôm rơm rặm bụng, thứ rơm này ngứa lắm, ôm vào có mà phát điên. Nhưng…

Thì cứ nói toẹt ra, kẻo bứt rứt, tự dặn mình, một lần này thôi nhé. Lần này thôi, ngắn thôi, với tinh thần xây dựng, kẻo các thế lực thù địch tưởng mình ở phe nó, nó tung tiền bạc nữ sắc…mồi chài chèo kéo, phiền phức lắm lắm.

Chả là người ta đang nói quá nhiều, bàn quá nhiều về các giải thưởng Nhà nước và Hồ Chí Minh đang được đề cử và sẽ trao năm nay. Do lùm xùm inh ỏi quá nên đáng lẽ ngày kia 2.9 trao thì phải dời lại, chưa biết đến bao giờ. Sư nói sư phải, vãi nói vãi hay, chẳng biết đường nào mà lần.

Khổ nhất là cụ nhạc sĩ Phạm Tuyên. Năm nay đã 82 xuân xanh rồi, dường như chả còn mấy để ý gì thói đời trần tục nhưng đám hậu sinh nó cứ lôi ra vần vò, lật lên đè xuống. Giời ạ, khen hay chê thì cũng thế thôi, đều làm khổ người già. Cũng có lúc mình hơi giận cụ Phạm, thầm trách sao cụ không chửi chúng nó một mẻ, dứt khoát rằng tao không cần, chúng mày đừng lẵng nhẵng nữa. Nhưng người như cụ Phạm Tuyên đâu thể dùi đục chấm mắm cáy như mình, có gì cũng phải nhẹ nhàng lịch thiệp. Ngày qua ngày, lại nghe hội âm nhạc thủ đô, hội nhạc sĩ Việt Nam, Hội đồng thi đua-khen thưởng bộ VH-TT-DL đổ qua đổ lại, né như bò né, đâm phát chán, càng thương cụ nhạc sĩ già.

Sáng nay 31.8, trên tờ Thể Thao-Văn hóa có bài của Vi Tú (hình như là giọng văn nữ sĩ Vi Thùy Linh) phỏng vấn cụ Phạm bữa qua. Hai cụ cháu trao đổi nhiều, ai muốn biết thêm cứ tìm báo mà đọc. Câu trả lời sau đây của nhạc sĩ, xin các vị có chức có quyền hãy cứ coi là tuyên bố dứt khoát của cụ, bởi thưa các vị rằng, có những điều nói thẳng ra thì không hay, nó tế nhị lắm, dễ mất lòng mất mặt nhau lắm. Tôi xin trích nguyên văn lời cụ Phạm Tuyên: “Tôi không còn vui lắm. Tôi không vui vì có thể khi trao giải cho tôi người ta đã nghĩ, thôi thì trao cho ông ấy cái giải để dư luận yên đi. Ở tuổi tôi, những hư danh, giải thưởng chẳng còn ý nghĩa nữa”. Các vị ạ, đừng cố làm thêm động tác này nọ vì cụ Tuyên thì ít, vì cái sự sĩ diện hão cho cá nhân, tổ chức, đoàn thể nào đó thì nhiều. Dư luận biết cả đấy, hiểu cả đấy.

Tôi thiết nghĩ, giải thưởng Nhà nước, giải thưởng Hồ Chí Minh cũng như những danh hiệu nhân dân, ưu tú cho văn nghệ sĩ là rất thiêng liêng, việc xét chọn phải cực kỳ chính xác, có quy định rõ ràng, không thể tùy tiện. Công lao đóng góp của nhạc sĩ Phạm Tuyên, hầu như ai quan tâm đến nền âm nhạc cách mạng đều biết rõ, đã được khẳng định trước cả khi hình thành các giải. Sự nghiệp và tác phẩm của Phạm Tuyên mà được trao giải thưởng Hồ Chí Minh ngay từ đợt đầu rất xứng đáng. Vậy mà qua mấy lần xét, cụ đều bị văng, nay người ta lại rủ rỉ bảo rằng Phạm Tuyên xứng đáng lắm. Thế thì mấy ông bà cầm trịch mấy lần trước vô trách nhiệm à, làm sai à? Và những người được giải những lần trước có xứng đáng không khi chấm giải cho họ là những vị như vậy? Hay là chỉ là động tác chữa cháy cho yên chuyện, như cụ Tuyên thổ lộ?

Cứ tưởng đền thiêng thì sạch sẽ, ai ngờ…

31.8.2011

Nguyễn Thông